V.I.Lênin cho rằng: Nhận thức đi từ… đến…, từ bản chất ít sâu sắc đến bản chất sâu sắc hơn.

Không

Có

Trật tự xã hội chiếm hữu nô lệ thay cho trật tự xã hội cộng sản nguyên thuỷ

Trật tự xã hội phong kiến thay cho trật tự xã hội chiếm hữu nô lệ

Trật tự xã hội tư sản thay cho trật tự xã hội phong kiến

Trật tự xã hội xã hội chủ nghĩa thay cho trật tự xã hội tư sản

Điđrô cho vận động và vật chất là thống nhất chặt chẽ

Điđrô không thừa nhận vận động và vật chất là thống nhất

Điđrô thừa nhận có trạng thái đứng im tuyệt đối

Điđrô phủ nhận vận động của vật thể là qúa trình phát triển, biến đổi không ngừng

Tinh thần là kết quả phát triển của tự nhiên

Tinh thần là thuộc tính của tự nhiên

Tự nhiên là sản phẩm của tinh thần, là một tồn tại khác của tinh thần

Tự nhiên là nguồn gốc của tinh thần

Khoa học tự nhiên nửa đầu thế kỷ XIX phù hợp với phương pháp tư duy siêu hình

Khoa học tự nhiên nửa đầu thế kỷ XIX làm bộc lộ tính hạn chế và sự bất lực của phương pháp tư duy siêu hình trong việc nhận thức thế giới

KHTN khẳng định vai trò tích cực của phương pháp tư duy siêu hình

Phục vụ cuộc đấu tranh của giai cấp vô sản

Phục vụ chế độ xã hội hiện tại

Phục vụ cuộc đấu tranh cho sự nghiệp giải phóng con người

Mác

Ph. Ăngghen

Mác và Ph. Ăngghen

Chủ nghĩa duy vật biện chứng thời kỳ hiện đại

Chủ nghĩa duy vật tự phát thời kỳ cổ đại

Chủ nghĩa duy vật siêu hình thế kỷ XVII - XVIII

Tiêu tan vật chất nói chung

Tiêu tan dạng tồn tại cụ thể của vật chất

Tiêu tan giới hạn hiểu biết trước đây về vật chất, quan điểm siêu hình về vật chất

Chủ nghĩa duy vật trước Mác

Chủ nghĩa duy tâm

Chủ nghĩa duy vật biện chứng