C.Mác viết: “Tôi coi sự phát triển của những hình thái kinh tế – xã hội là một quá trình lịch sử – tự nhiên”, theo nghĩa:

Lĩnh vực vật chất và lĩnh vực tinh thần

Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng

Quan hệ sản xuất, lực lượng sản xuất và kiến trúc thượng tầng

Quan hệ sản xuất, cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng

Hình thái kinh tế – xã hội

Hình thái kinh tế của xã hội

Hình thái xã hội

Hình thái kinh tế, xã hội

Phát triển sản xuất

Giải quyết mâu thuẫn giai cấp

Lật đổ sự áp bức của giai cấp thống trị bóc lột

Giành lấy chính quyền Nhà nước

Cộng sản nguyên thuỷ

Chiếm hữu nô lệ

Phong kiến

Tư bản chủ nghĩa

Là sự phủ định có tính khách quan, tự thân, có tính kế thừa và có thêm yếu tố mới

Là sự phủ định có sự can thiệp của con người, có tính kế thừa và làm chấm dứt quá trình phát triển

Là tự thân phủ định làm cho cái cũ hoàn toàn mất đi và làm cho cái mới khác nhau về chất với cái cũ

Là sự phủ nhận hoàn toàn cái cũ, xác lập cái mới khác cái cũ do có sự can thiệp của con người

Ý thức xã hội thường lạc hậu hơn so với Tồn tại xã hội

Ý thức xã hội không phụ thuộc vào Tồn tại xã hội

Ý thức xã hội có tính kế thừa trong sự phát triển

Ý thức xã hội tác động trở lại Tồn tại xã hội

Nguyên nhân kinh tế

Nguyên nhân chính trị

Nguyên nhân năng lực bẩm sinh ở từng nhóm người

Nguyên nhân nghề nghiệp khác nhau

Chủ nghĩa Duy vật biện chứng

Chủ nghĩa Duy vật siêu hình

Nhị nguyên luận

Chủ nghĩa Duy tâm khách quan

Ý thức con người trực tiếp được hình thành từ quá trình lao động và ngôn ngữ

Sự hình thành ý thức con người có 2 nguồn gốc tự nhiên và xã hội, trong đó nguồn gốc xã hội là gián tiếp còn nguồn gốc tự nhiên là trực tiếp hình thành

Ý thức có hai nguồn gốc: tự nhiên và xã hội. Nguồn gốc xã hội chứng tỏ ý thức con người giống động vật cũng có hệ thần kinh trung ương - não người

Triết học duy tâm chủ quan cho ý thức con người là tổng hợp của các cảm giác

Lấy ý chí và nguyện vọng làm điểm xuất phát cho mọi chủ trương, kế hoạch công tác

Tôn trọng và hành động theo quy luật khách quan

Nhìn thẳng vào sự vật, đánh giá đúng sự thật, nói rõ sự thật

Lấy dân làm gốc, lawgs nghe nguyện vọng chính đáng của dân