Kết luận của Ph. Ăngghen  về vai trò quyết định của lao động trong việc hình thành con người và là điều kiện cho sự tồn tại và phát triển của xã hội là nhờ:

Những lợi ích cụ thể khác nhau, ngành nghề điều kiện làm việc khác nhau, sinh hoạt khác nhau

Ngành nghề điều kiện làm việc khác nhau, sinh hoạt khác nhau, sở thích khác nhau

Sinh hoạt khác nhau, lợi ích và sở thích khác nhau

Sở thích khác nhau, điều kiện làm việc khác nhau

Lực lượng sản xuất

Cơ sở hạ tầng

Hoàn cảnh địa lý

Kiến trúc thượng tầng

Lực lượng sản xuất là nền tảng vật chất- kỹ thuật của xã hội

Lực lượng sản xuất là nhân tố, xét đến cùng, quyết định sự hình thành và phát triển của mọi xã hội

Lực lượng sản xuất thể hiện tính liên tục trong sự phát triển của xã hội loài người

Lực lượng sản xuất tiêu biểu cho bộ mặt của xã hội ở mỗi giai đoạn phát triển

Xã hội là một tổng số những bộ phận rời rạc

Xã hội là một tổng hợp có tính máy móc, ngẫu nhiên các yếu tố

Xã hội là một chỉnh thể phức tạp, vận động và phát triển theo các quy luật khách quan

Xã hội là một tổng thể được cấu thành chỉ bởi những con người sinh vật

thứ yếu

chủ yếu

quan trọng

quyết định

Chủ nghĩa Duy vật lịch sử

Chủ nghĩa Duy tâm lịch sử

Chủ nghĩa Duy vật tầm thường

Chủ nghĩa Duy vật siêu hình

Con người có khả năng nhận thức thế giới hiện thực khách quan, đối với con người không có điều gì là không thể biết, mà chỉ có cái chưa biết. Sự hiểu biết là một quá trình tuân theo các quy luật biện chứng như mâu thuẫn, lượng chất, phủ định của phủ định và những quy luật khác của tư duy

Con người có khả năng nhận thức thế giới hiện thực khách quan, đối với con người không phải là cái gì cũng biết mà có những cái không thể biết. Sự hiểu biết của con người là quá trình cộng dần những hiểu biết có hạn lại thành cái vô hạn

Con người có khả năng nhận thức thế giới hiện thực khách quan, đối với con người không có gì là không thể biết chỉ có những cái chưa biết. Sự hiểu biết đó diễn ra bằng con đường tích luỹ dần của từng người cộng lại nhiều lần tạo thành

Con người không có khả năng nhận thức thế giới hiện thực khách quan, đối với con người có phần nhận thức đúng, có phần không thể hiểu biết đúng được thế giới. Vì thế giới là mênh mông vô hạn. Còn mỗi con người chỉ là có hạn mà thôi

Là cơ sở, mục đích, động lực chủ yêdu và trực tiếp của nhận thức và là tiêu chuẩn của chân lý

Là nguồn gốc, cơ sở, mục đích của nhận thức

Là mục đích, cơ sở, động lực của nhận thức và làm tiêu chuẩn cho kinh nghiệm

Là thước đo để phát hiện sự đúng sai của cảm giác, của kinh nghiệm và của chân lý

Chân lý có tính cụ thể, có nội dung khách quan, vừa có tính tuơng đối, vừa có tính tương đối

Không có chân lý trừu tượng, chân lý có hình thức chủ quan, nội dung khách quan, không có tính tương đối vì chân lý luôn luôn đúng trong mọi hoàn cảnh

Chân lý có nội dung khách quan,hình thức chủ quan, chân lý có tình trừu tượng cao siêu, chân lí còn có tính tuyệt đối và tính tương đối

Chân lý có hình thưc chủ quan và nội dung khách quan, chân lý bao giờ cũng cụ thể, chỉ có chân lý tương đối, không có chân lý tuyệt đối vì thực tế luôn luôn biến đổi và nhận thức con người là có hạn

Trong tất cả những chuyển biến lịch sử thì chuyển biến kinh tế là chuyển biến quan trọng nhất, quyết định sự phát triển của lịch sử

Dân dĩ thực vi thiên

Do có được những lực lượng sản xuất mới, loài người thay đổi phương thức sản xuất của mình, đồng thời thay đổi tất cả những quan hệ xã hội của mình

Xã hội vận động theo những quy luật phụ thuộc vào ý thức của con người