Xét về mặt tiến hóa chủng loại tâm lý, ý thức giai đoạn ba của quá trình nẩy sinh và phát triển là:

Sự nảy sinh tâm lý được đánh dấu bằng sự xuất hiện của tính cảm ứng, một khả năng phản ứng với các kích thích từ môi trường bên ngoài một cách chủ động và linh hoạt hơn so với tính chịu kích thích đơn thuần. Tính cảm ứng này có thể phát triển mạnh mẽ hơn khi có sự xuất hiện của hệ thần kinh (hạch), cho phép xử lý và phản ứng phức tạp hơn đối với các kích thích.

Theo Sigmund Freud, mô hình cấu trúc tâm lý bao gồm ba thành phần: Ý thức (Conscious), Tiền ý thức (Preconscious), và Vô thức (Unconscious). Tầng vô thức lại được chia thành nhiều lớp, trong đó tầng thấp nhất, gần với các thôi thúc nguyên thủy nhất, là bản năng. Bản năng bao gồm các nhu cầu cơ bản như sinh tồn, tình dục, và sự hung hăng. Các thôi thúc này thường bị kìm nén và không dễ dàng tiếp cận được.

Nhân cách bao gồm các đặc điểm tâm lý ổn định, quy định cách một cá nhân suy nghĩ, cảm nhận và hành xử. Trong các lựa chọn trên, "ý chí" là một phẩm chất tâm lý cá nhân thể hiện khả năng tự chủ, quyết tâm và nỗ lực để đạt được mục tiêu, do đó thuộc về nhân cách. Các hiện tượng tâm lý như biểu tượng, tri giác và phán đoán là các quá trình nhận thức, mặc dù chúng góp phần vào hoạt động tâm lý của cá nhân nhưng không được coi là phẩm chất tâm lý của nhân cách theo định nghĩa thông thường.